BALIK

Deneyimli yönetmen Derviş Zaim’in son filmi ‘Balık’ hem yönetmenin rüştünü çoktan ispatlamış olmasından hem de kadrosunda Sanem Çelik ve Bülent inal gibi ünlü oyuncuları bulundurmasından dolayı festivalin başından beri göz bebeği oldu. Dillerde dolaşan, insan-doğa ikilemiyle ilgili derdi olduğu söylenen ‘Balık’ aslında görünen hikâyesinin altında yoğun metaforik öğeler taşıyan daha büyük bir film. Oyuncuların klişe duygusal tavırlardan uzak, vücut dillerindeki yarı robotik durum hikâyeyi daha da garip bir masal tadına büründürmüş. Her yönetmenin kendine has yöntemi vardır Zaim’in sembollerini çözmek için biraz daha çaba sarf edip biraz daha bakmamız gerekebilir.

Derviş Zaim doğa konusuna ilk kez Devir filmiyle el attı. Gelenekle bir şekilde bağ kurmaya özen gösteren Zaim doğaya ilişkin filmlerinde de aynı tavrını sürdürüyor. Balık da geleneksel inançlarla bilim arasında bir bağ kurulan, ikisine de hayatta bir yer veren ama geleneği moderne yeğ tutan bir film.

Suskun kızının tedavisi için bilime başvuran babayla, şaman dedesinin yöntemlerini uygulayan anne arasında Zaim anneden yana tavır alıyor. Ama yine de bilime yardımcı bir rol veriyor. Bir tür ilahi adaletin de varlığından söz edilebilir filmin dünyasında. Kosmosa ne gönderiyorsan, karşılığını o şekilde alıyorsun. Ya da ne ekersen onu biçiyorsun…Geçmiş inançlarımız dünyayı kurtarabilir mi? İlim, bilimle el ele verse, dünyamızı kurtarabilir miyiz? Bireysel ahlakın önemi yadsınamaz ama geçim derdinin ezdiği babaları kötülüğe başvurmaktan nasıl kurtaracağız, bilemiyorum.
Ekonomik sıkıntıların kıskacına aldığı baba rolünde Bülent İnal çok iyi. Balık; sade anlatımıyla, pes perdeden, doğanın, dolayısıyla insanın sıkıntılarına eğilen bir yapım. Derviş Zaim filmdeki balık gibi ender bir tür. Endemik bir yönetmen türü. Kendi açtığı yolda, kendi başına Balık gibi fazla ses çıkarmadan ama şaşmadan yürümeye devam ediyor.

Yönetmen Derviş Zaim, insan doğa ilişkisini ele aldığı üçlemesinde net bir şekilde doğayı bir karakter olarak beyazperdede önümüze koyuyor. Üçlemenin ilk filmi Devir’de yüzyıllık bir gelenekten yola çıkarak doğayla kurulan ‘barışçıl ilişkilerin’, kapitalistleşme ve modernleşme sürecinde nasıl bozulduğunu, insanın doğaya hükmetme hırsının, sermayenin ‘doğayı’ para olarak görmesinin sonuçlarını anlatırken, Zaim doğayı çaresizce kendine yapılanlara sessiz kalan, tevekkül sahibi bir karakter olarak çizmişti. Üçlemenin ikinci filmi Balıktaysa doğa o kadar sessiz ve edilgen değil…En basitinden benden sonrası tufan diyerek hayatta kalma güdüsüyle hareket eden Kaya’nın bencilliği, açgözlülüğü, para kazanma hırsı onun doğaya tahakküm kurma arayışında radikalleşmeye neden olurken, Zaim bize vicdansız bir rasyonel aklın ne kadar tehlikeli olabileceğini gösteriyor. Ama akabinde de bu aklın gözden kaçırdığı birşeyi gösteriyor, doğanın kendisine yapılanlar karşısında o kadar da edilgen olmadığını. Balık bu noktada Devir’den farklılaşıyor. Karakter olarak doğa daha da belirginleşiyor.

Kaya, doğaya karşı hoyratça yaklaşımının etkisini kendi hanesinde görmesiyle vicdana geliyor. Bu da filmi daha da katmanlı hale getiriyor. Vicdanına kulak veren kahramanın suçunu itiraf etmesi önemli. Bergman’ın ‘Dünyayı utanç kurtaracak’ sözünün sinemamızdaki karşılığı adeta bu itiraf hali. Bu noktadan sonra Kaya’nın yaşadığı utanç, verdiği kararlar bir balığın onun için ifade ettikleri farklılaşıyor. O ‘vicdansız’ karakterin canlı bir balık için yaptıklarını izliyoruz…Senarist olarak Zaim çetrefilli bir öyküyü çarpıcı bir şekilde anlatmayı başarıyor.

Derviş Zaim’in yeni filmi Balık’a baktığınızda ilk göreceğiniz şey, insanın doğaya yaptığı kötülüğün dönüp dolaşıp onu bulduğu oluyor. Filmi izlerken belki sizin de aklınıza gelecektir; Nazım Hikmet’in ‘Japon Balıkçısı’ şiiri. “Balık tuttuk yiyen ölür, elimize değen ölür, bu gemi bir kara tabut, lumbarına giren ölür.” Hikmet’in burada ölümden bahsedişi maddi olduğu kadar ruhaniydi de. Hayat kavgası sebebiyle içten içte ölen insanların şiiriydi Japon Balıkçısı. Derviş Zaim’in karakterleri de aynen böyle. Balıkçı kasabasında yaşayan bir ailenin hikâyesi Balık. Baba (Bülent İnal) balık tutmakta zorlanıyor; dolayısıyla ailesine bakmakta da. Evin küçük kızı (Myraslava Kostyeva) konuşamıyor; doktorlar kâr etmiyor. Evin annesi (Sanem Çelik) önsezisi olan bir karakter; nadir bulunan bir balığın yakalanarak kızına yedirilmesi gerektiğini, böylece kızının düzeleceğini düşünüyor. Ayrıca göle karşı saygılı olunması gerektiğini, yoksa cezalandırılacaklarını düşünüyor. Her şeyin bir ufak çember boyutunda daraldığı, sürekli başlangıç noktasına geri döndüğü bir dünyası var.  DOĞADAN KOPMAK… Balık’ı izlerken, True Dedective’in karizmatik karakteri Rust Cohle’un lafı da akla geliyor diziyi izleyenler için. Cohle, “Bence insan bilinci, trajik bir yanlış adımla evrimselleşti. Çok fazla öz bilince vardık, doğanın kendisinden kopuk bir bakış açısı yarattık” diyordu. Belki de Cohle’un dediği gibi, insanın öz bilinç kavramını yanlış yorumlayarak, güç ve satın alma istenciyle geliştirdiği bencilliğin, konformizmin adı medeniyete dönüştü. Bugün insanın medeniyetten anladığı şehirleşmek, makineleşmek, elektronikleşmek ve doğadan kopuş oldu. Bu anlamda doğa ile savaş içinde olduğumuzu söyleyebiliriz. Ama bu savaşın bir tercihin ürünü olduğunun farkında değiliz. Bizi ele geçirmeye çalışan bir doğa yok çünkü. Ama insan kendi varlığını sürdürmek istediği yerde herhangi bir şeye zarar vermeyi beis görmüyor. Balık da işte bu konu üzerine kafa yoruyor ve hikâyesiyle bize bir şeyler söylemeye çalışıyor. MISTIZM VE GERÇEKLİK… Zaim, beyazperdeye verdiği röportajda; “İnsan-doğa ilişkisinin son derece önemli olduğunu söylüyorum, söylemeye de devam edeceğim, çünkü bizim şu anda karşı karşıya kaldığımız problemler; konut, işsizlik, gelir dağılımı, bölüşülmesi, bunların birçoğu, bizim doğayla olan ilişkimizle direkt bağlantılı” diyor. Haklı olduğunu düşünüyorum, biz doğayla modernitenin savaşında hep modernitenin yanında oluyoruz tür olarak, yanlış yapıyoruz. Daha çok bina, daha çok çalışmak. daha az zaman sahibi olmak demek bir anlamda çünkü. Satın alma gücümüzü ölçen kâğıtların değerini belirleyen bizler değiliz. Birimizin para kazanma hırsı, başka birimizin açlık derdine dönüşüyor adaletsiz dünyada. Film, düzgün senaryosu ve ‘meselesi’ sayesinde Altın Koza’dan ‘En İyi Senaryo’ ödülüyle dönmüştü, bana sorarsanız daha da fazlasını almalıydı. Senaryosu dışında Sanem Çelik’in iyi oyunu da Balık’ın artılarından. Balık her açıdan golü atmayı beceren, mistizm ve gerçekliğin dar alanda kısa paslaştığı, savunmasını iyi kurgulayan ve de ikinci yarısı itibarıyla “sen de golü atabilirsin kardeşim ama atmıyorsun” diyen bir film.

Derviş Zaim, “Tabutta Rövaşata”dan bu yana gelen filmografisinde hiçbir zaman toplumcu bakış açısını yitirmedi. En son “Devirde yaptığı gibi Buıdur’un bir köyündeki çoban yarışması geleneğini anlatsa da. sözgelmi; işsizliğe önemle değinmekten geri durmadı. “Devirde yan hikaye olarak yer alsa da. kurulacak olan bir madenin doğayı tehditi yer alıyordu. “Balık”ta da hemen hemen aynı düğümleri atmış yönetmen: Bu sefer tehdit altında olan bir göl: tehdit eden ise kapitalist bir işletme değil, sıradan bir balıkçı! Bir balıkçının kızının hastalığı karşısında başvurduğu bu tehlikeli girişim, zincirleme olarak peşi sıra gelen trajik sonuçları doğuruyor filmde…İnsanın doğa ile kurduğu tek taraflı ilişki, insanoğlunun deyiş yerindeyse canına okuyor. Yönetmenin filmde kurduğu yapı gerçekten çok güçlü: nasıl sanayinin gelişmesi için daha fazla salınımına izin verilen sera gazı küresel iklimi değiştirip hastalık oranlarını arttırıyorsa, göle dökülen kimyasal da, balıklar üzerinden insanları -alegorik olarak da Kaya ve ailesini- etkiliyor.
Zaim kendisinin de belirttiği üzere; insanoğlunun karşı karşıya kaldığı en önemli sorunlardan doğa ile ilişkisini bir türlü sürdürülebilir bir dengeye kavuşturmamasını “Balık”ta olağanca açıklığı ve yalınlığıyla aktarmayı bilmiş. Söz konusu aktarım, bir ailenin üzerinden olunca hikayede kat be kat etkileyici olmuş haliyle!